Nếu bạn có niềm đam mê với hội họa, hẳn đã quen thuộc với dòng tranh sơn mài nổi tiếng. Tuy nhiên, để thực sự cảm nhận được chiều sâu và giá trị của một tác phẩm, việc hiểu rõ về chất liệu và cách làm tranh sơn mài truyền thống là điều không thể bỏ qua. Đây là một hành trình đòi hỏi sự công phu, kỹ thuật tỉ mỉ cùng nguồn nguyên liệu tự nhiên quý giá.
Dụng cụ cần thiết để làm tranh sơn mài
Cùng với sự phát triển của nghề làm tranh sơn mài, các dụng cụ sử dụng cũng có những điều chỉnh để phù hợp với yêu cầu sáng tạo đương đại. Tuy nhiên, nền tảng về công cụ vẫn dựa trên những món đồ cơ bản đã được sử dụng qua nhiều thế hệ nghệ nhân. Việc lựa chọn và sử dụng thành thạo các dụng cụ này là yếu tố quan trọng quyết định đến chất lượng và hiệu quả của từng lớp sơn, từng chi tiết trên bức tranh.
Các nguyên liệu và dụng cụ cần thiết để làm tranh sơn mài truyền thống
Các dụng cụ chủ yếu bao gồm bộ mo (thép chéo và thép phẳng), giấy ráp nước, giấy ráp khô, các loại bút vẽ (bút tỉa, bút phất bạc), dao, búa, đá mài, cùng nhiều dụng cụ hỗ trợ khác. Mỗi loại dụng cụ có một vai trò riêng biệt trong từng công đoạn của quy trình làm tranh sơn mài, từ việc chuẩn bị vóc cho đến hoàn thiện tác phẩm.
Giấy ráp, hay còn gọi là giấy nhám, được sử dụng rộng rãi trong suốt quá trình làm tranh. Chức năng chính của nó là mài bề mặt gỗ hoặc lớp sơn, giúp tạo độ phẳng, mịn và chuẩn bị cho lớp sơn tiếp theo. Giấy nhám cũng góp phần tạo ra các hiệu ứng đặc biệt khi mài các lớp chất liệu khác nhau. Bộ mo, gồm nhiều kích cỡ khác nhau, được dùng để phết sơn đều lên bề mặt vóc hoặc tranh. Dao, búa và vải là những công cụ không thể thiếu trong giai đoạn ban đầu, biến tấm gỗ thô thành vóc tranh sẵn sàng cho họa sĩ làm việc. Bút tỉa, bút phất bạc được các nghệ nhân sử dụng để thực hiện các nét vẽ chi tiết hoặc xử lý các chất liệu đặc biệt như bạc quỳ, vàng quỳ, bột điệp, tạo nên những hiệu ứng tinh xảo và độc đáo cho tác phẩm nghệ thuật sơn mài. Sự khéo léo của người cầm bút ảnh hưởng trực tiếp đến linh hồn và bố cục của bức tranh.
Xem Thêm Bài Viết:- 1987 mệnh gì hợp màu gì và ý nghĩa sắc màu
- Hướng Dẫn Chi Tiết Cách Vẽ Con Gà Chibi Siêu Đáng Yêu
- RIP Là Gì? Ý Nghĩa, Nguồn Gốc Và Cách Sử Dụng Đúng Chuẩn
- Khám Phá Thế Giới Tranh Vẽ Vườn Hoa Của Bé Đầy Màu Sắc
- Hướng Dẫn Pha Màu Gì Để Ra Màu Nâu Chi Tiết
Bộ dụng cụ cơ bản phục vụ quy trình làm tranh sơn mài
Việc lựa chọn loại bút còn tùy thuộc vào chất liệu mà người họa sĩ đang sử dụng. Ví dụ, khi làm việc với bạc, bút phất bạc chuyên dụng sẽ được dùng để đắp hoặc phủi bụi bạc, đảm bảo chất liệu được phân bổ chính xác và tạo hiệu ứng mong muốn. Mỗi dụng cụ, dù nhỏ nhất, đều đóng góp vào sự thành công của một bức tranh sơn mài hoàn chỉnh, thể hiện sự kỹ lưỡng và công phu trong kỹ thuật làm tranh sơn mài truyền thống.
Nguyên liệu đặc trưng của tranh sơn mài
Không chỉ là một loại hình nghệ thuật, tranh sơn mài còn là minh chứng cho sự sáng tạo của các nghệ nhân trong việc kết hợp khéo léo các nguyên liệu tự nhiên. Từ những vật liệu đơn giản đến cao cấp, tất cả được sử dụng nhằm tạo ra những hiệu ứng thị giác độc đáo về màu sắc và kết cấu. Trong nền hội họa Việt Nam, chất liệu dùng trong công đoạn làm tranh sơn mài được đánh giá là vô cùng độc đáo và đắt giá, góp phần tạo nên giá trị bền vững cho tác phẩm.
Sơn Ta – Linh hồn của tranh
Chất liệu sơn chủ đạo và quan trọng nhất là nhựa cây sơn ta, một loại cây mọc phổ biến ở Việt Nam. Nhựa sơn ta ban đầu có màu trắng đục, khi tiếp xúc với không khí và độ ẩm sẽ chuyển dần sang màu cánh gián hoặc đen tuyền. Việc khai thác nhựa sơn ta khá khó khăn và phụ thuộc nhiều vào yếu tố thời tiết. Sơn ta đóng vai trò như một chất kết dính tự nhiên, có khả năng bám dính tuyệt vời. Khi kết hợp với các chất liệu khác như vàng, bạc quỳ, vỏ trứng, vỏ trai, vỏ ốc hay bột điệp, sơn ta không chỉ giúp chúng bám chặt vào vóc tranh mà còn tạo nên sự hài hòa, tôn lên vẻ đẹp tự nhiên và lấp lánh của các chất liệu này.
Khác biệt với nhiều loại sơn thông thường khô dưới tác động của nhiệt độ hoặc ánh sáng, sơn ta lại khô (đóng rắn) trong môi trường có độ ẩm cao. Đây là một đặc tính độc đáo đòi hỏi người nghệ nhân phải có kinh nghiệm và hiểu biết sâu sắc về cách kiểm soát môi trường làm việc. Ngoài sơn ta nguyên chất, các loại dầu tự nhiên khác như dầu trẩu, dầu trám, nhựa thông và nhựa dó cũng được sử dụng để pha chế sơn, điều chỉnh độ lỏng, độ bóng và đặc tính khô của sơn. Tuy nhiên, do sơn ta có thể gây dị ứng cho người sử dụng và phụ thuộc vào điều kiện thời tiết, ngày nay nhiều họa sĩ có xu hướng sử dụng sơn Nhật thay thế hoặc kết hợp để tiện lợi hơn trong quy trình làm tranh sơn mài, dù chất sơn ta truyền thống vẫn giữ một vị thế đặc biệt.
Màu sắc & chất liệu tạo hiệu ứng
Tranh sơn mài truyền thống ban đầu thường chỉ sử dụng hai tông màu cơ bản là cánh gián đen và cánh gián đỏ, vốn là màu tự nhiên của nhựa sơn ta đã qua xử lý. Những màu sắc này được tạo ra từ các khoáng chất vô cơ, có độ bền màu cực cao, không bị phai màu hay phân hủy dưới tác động của thời gian và ánh sáng, góp phần tạo nên sự trường tồn cho tác phẩm.
Tuy nhiên, để tạo ra sự phong phú và chiều sâu, tranh sơn mài hiện đại sử dụng một bảng màu đa dạng hơn nhiều, được tạo ra từ việc pha chế các loại màu khoáng với sơn ta hoặc các chất kết dính khác. Bên cạnh màu sắc, các nguyên liệu và vật liệu tự nhiên độc đáo là điểm nhấn đặc trưng của nghệ thuật sơn mài truyền thống.
Các nguyên liệu từ bạc bao gồm bạc thếp (lá bạc mỏng), bạc xay (bạc được nghiền vụn) và bạc dán. Tương tự, nguyên liệu từ vàng có vàng cựu và vàng thếp. Việc sử dụng vàng, bạc mang đến vẻ lộng lẫy, sang trọng và khả năng phản chiếu ánh sáng đặc biệt. Bên cạnh kim loại quý, các chất liệu đến từ thiên nhiên khác như vỏ trai (cắt, mài, khảm), vỏ trứng (đập vụn, gắn lên bề mặt), vỏ ốc, và bột điệp (bột từ vỏ sò) cũng được sử dụng rộng rãi. Mỗi loại chất liệu này khi được khảm, dán hoặc rắc lên bề mặt tranh, kết hợp với cách làm tranh sơn mài qua nhiều lớp sơn và công đoạn mài, sẽ tạo ra những hiệu ứng bề mặt độc đáo, lấp lánh, sần sùi hoặc mịn màng, mang đến vẻ đẹp khác biệt cho từng tác phẩm.
Quy trình các bước làm tranh sơn mài
Chế tác một bức tranh sơn mài là một hành trình nghệ thuật phức tạp, đòi hỏi sự kiên nhẫn, kỹ thuật điêu luyện và thời gian kéo dài. Cách làm tranh sơn mài không chỉ đơn thuần là vẽ, mà là sự kết hợp của nhiều công đoạn thủ công tỉ mỉ, từ việc chuẩn bị vóc cho đến công đoạn mài quyết định. Toàn bộ quy trình này có thể kéo dài từ vài tháng đến hàng năm trời, tùy thuộc vào độ phức tạp và kích thước của tác phẩm.
Minh họa các công đoạn chính trong cách làm tranh sơn mài
Bước 1: Chế tác vóc tranh bền vững
Vóc tranh là nền tảng của bức tranh sơn mài, có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc đảm bảo độ bền và chất lượng lâu dài của tác phẩm. Việc chế tác vóc đòi hỏi nhiều công đoạn nhỏ, mỗi bước đều cần sự cẩn trọng và tỉ mỉ. Đầu tiên, gỗ (thường là gỗ sồi, gỗ ván ép hoặc tre nứa đã qua xử lý) được xẻ theo kích thước mong muốn. Sau đó, bề mặt gỗ được xử lý độ ẩm và gia cố bằng keo kết dính để chống cong vênh. Tiếp theo là công đoạn gắn, sử dụng hỗn hợp sơn sống và bột mùn cưa để trét kín các vết nứt, lỗ hoặc điểm lõm trên bề mặt gỗ, tạo ra một bề mặt tương đối phẳng.
Sau khi bề mặt gỗ đã được làm phẳng sơ bộ, một lớp sơn sống pha loãng được quét lên bề mặt, gọi là thảo sơn. Lớp này giúp chống ẩm và tăng cường độ bám dính cho các lớp tiếp theo. Công đoạn đánh vải là phủ một lớp vải sô (hoặc vải màn) lên toàn bộ bề mặt vóc, sau đó quét thêm một lớp sơn sống để lớp vải bám chặt. Lớp vải này giúp tăng cường độ chắc chắn cho vóc và hạn chế tối đa hiện tượng nứt vỡ theo thời gian. Tiếp theo là bó, trộn đất sét, bột mùn cưa và sơn sống, miết đều lên bề mặt để tạo lớp nền dày dặn và chắc chắn hơn. Hom là công đoạn sử dụng đất phù sa trộn với sơn sống để làm phẳng bề mặt một cách tinh tế, lặp lại nhiều lần để đạt được độ mịn cao nhất. Sau đó là lót, phủ một lớp sơn sống lên bề mặt và mài nước để tạo độ phẳng hoàn hảo. Kẹt vét là việc dùng hỗn hợp sơn loãng hơn để lấp đầy các lỗ nhỏ li ti còn sót lại trên bề mặt vóc. Cuối cùng là thí, phủ một lớp sơn chín (sơn then màu đen hoặc sơn cánh gián) để tạo màu nền ban đầu cho tranh. Sau mỗi lớp sơn, bề mặt vóc đều được mài nước bằng giấy ráp để đảm bảo độ phẳng tuyệt đối, sẵn sàng cho công đoạn vẽ. Toàn bộ quá trình làm vóc này có thể mất từ 20 đến 30 ngày để hoàn thiện một tấm vóc đạt tiêu chuẩn cao.
Bước 2: Sáng tạo & đi nét trên bề mặt
Khi vóc tranh đã hoàn hảo, người họa sĩ bắt đầu đưa ý tưởng nghệ thuật lên bề mặt thông qua các lớp sơn và chất liệu. Công đoạn đầu tiên là phác thảo bố cục tổng thể lên tấm vóc đã mài mịn, thường bằng phấn trắng. Sau đó, họa sĩ tiến hành lên màu và gắn kết các chất liệu đặc biệt. Sử dụng sơn chín, các mảng màu nền được tạo hình, đồng thời các chất liệu như vỏ trứng đập vụn, vỏ ốc, vàng thếp, bạc thếp được khảm, dán hoặc rắc lên bề mặt theo thiết kế.
Việc áp dụng các chất liệu này đòi hỏi sự khéo léo và chính xác cao độ. Sau khi các mảng màu và chất liệu đã được đặt vào vị trí, họa sĩ dùng các loại bút tỉa chuyên dụng để đi các nét vẽ chi tiết, định hình các đường viền, hoa văn hoặc tạo hiệu ứng chuyển màu tinh tế. Đây là lúc người nghệ sĩ thể hiện kỹ năng vẽ và phối hợp màu sắc của mình. Sau khi các chi tiết đã tương đối hoàn thiện, một lớp sơn bảo vệ loãng, thường là sơn cánh gián trộn dầu hỏa, được quét lên toàn bộ bề mặt. Lớp phủ này giúp bảo vệ các lớp màu và chất liệu bên dưới, đồng thời chuẩn bị cho công đoạn mài tiếp theo. Các bước này lặp đi lặp lại với nhiều lớp sơn và chất liệu khác nhau, xây dựng dần chiều sâu và sự phức tạp của bức tranh.
Bước 3: Công đoạn mài quyết định chiều sâu
Trong cách làm tranh sơn mài, công đoạn mài có thể nói là linh hồn, quyết định trực tiếp đến chất lượng, độ mịn, độ bóng và đặc biệt là chiều sâu của tác phẩm. Đây là công đoạn khó nhất và đòi hỏi sự khéo léo, kinh nghiệm và cảm nhận tinh tế của người nghệ nhân. Sau khi các lớp sơn và chất liệu đã khô hoàn toàn (quá trình khô sơn mài dưới độ ẩm mất thời gian), tranh được mang đi mài dưới nước bằng giấy ráp với các độ nhám khác nhau.
Mài là quá trình cắt bỏ dần từng lớp sơn phía trên để làm lộ ra các lớp màu sắc và chất liệu ẩn giấu bên dưới. Người nghệ nhân phải kiểm soát lực tay và độ nhám của giấy ráp một cách cực kỳ chính xác. Nếu mài quá tay, lớp sơn hoặc chất liệu mong muốn có thể bị mất đi, làm hỏng ý đồ nghệ thuật. Nếu mài chưa tới, hiệu ứng lấp lánh của vàng/bạc hay vẻ đẹp của vỏ trứng/vỏ trai sẽ không được thể hiện trọn vẹn. Sự kỳ diệu của tranh sơn mài chính là việc các lớp màu không được vẽ trực tiếp lên nhau như tranh sơn dầu, mà được “hiện ra” thông qua quá trình mài.
Người nghệ nhân thực hiện công đoạn mài và hoàn thiện tranh sơn mài
Sau khi mài đủ để đạt được hiệu quả thị giác mong muốn, bức tranh sẽ trải qua các công đoạn hoàn thiện bề mặt. Bề mặt được rửa sạch, sau đó đánh bóng. Một trong những kỹ thuật đánh bóng truyền thống là sử dụng lòng bàn tay hoặc búi tóc rối chà xát lên bề mặt tranh. Nhiệt độ sinh ra từ ma sát này giúp lớp sơn cuối cùng trở nên rắn chắc, trong suốt như gương, tạo độ bóng láng và sâu hút cho tác phẩm, đồng thời bảo vệ bề mặt khỏi trầy xước. Một bức tranh sơn mài hoàn chỉnh thực sự là kết quả của hàng chục lớp sơn và vô số lần mài đi mài lại.
Sự công phu & giá trị nghệ thuật của tranh sơn mài
Quá trình chế tác một bức tranh sơn mài không chỉ đòi hỏi kỹ thuật, mà còn là một minh chứng cho sự kiên trì, tỉ mỉ và lòng yêu nghề của người nghệ nhân. Từ khâu chuẩn bị vóc kéo dài nhiều tuần, đến việc đi từng nét cọ, đắp từng mảnh vỏ trứng, và đặc biệt là công đoạn mài tốn kém thời gian và công sức nhất, mỗi bước đều chứa đựng sự lao động nghiêm túc. Tổng thời gian để hoàn thành một tác phẩm có thể lên tới hàng tháng, thậm chí là nhiều năm đối với những bức tranh lớn và phức tạp.
Sự công phu này không chỉ nằm ở số lượng công đoạn hay thời gian, mà còn ở việc làm chủ chất liệu sơn ta độc đáo, khả năng kiểm soát độ ẩm, kỹ năng pha màu từ khoáng vật tự nhiên, và đặc biệt là nghệ thuật mài để “khai quật” vẻ đẹp ẩn dưới các lớp sơn. Mỗi vết mài là một quyết định, một sự tính toán để đạt được hiệu ứng ánh sáng, màu sắc và kết cấu mong muốn. Chính sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật thủ công điêu luyện và nhãn quan nghệ thuật sắc bén đã tạo nên giá trị đặc biệt cho tranh sơn mài. Tác phẩm hoàn thiện không chỉ bền đẹp với thời gian nhờ chất liệu và quy trình làm tranh sơn mài chặt chẽ, mà còn mang chiều sâu thẩm mỹ độc đáo, thể hiện tinh hoa của nghệ thuật sơn mài truyền thống Việt Nam. Đây là một dòng tranh mà giá trị không chỉ nằm ở hình ảnh bề mặt, mà còn ở lớp lang chất liệu, ẩn chứa câu chuyện về sự lao động sáng tạo và tình yêu với vẻ đẹp tự nhiên.
Những câu hỏi thường gặp về tranh sơn mài
Tranh sơn mài khô như thế nào?
Khác với hầu hết các loại sơn thông thường khô do bay hơi dung môi hoặc tác động của nhiệt, sơn ta dùng trong cách làm tranh sơn mài truyền thống khô (đóng rắn) thông qua phản ứng hóa học trong môi trường có độ ẩm cao. Độ ẩm lý tưởng thường dao động quanh mức 80-85%. Đây là đặc điểm độc đáo đòi hỏi phòng làm việc phải được kiểm soát độ ẩm.
Tại sao công đoạn mài lại quan trọng?
Công đoạn mài là trái tim của quy trình làm tranh sơn mài. Nó không chỉ giúp làm phẳng và mịn bề mặt tranh sau khi phủ nhiều lớp sơn và chất liệu, mà quan trọng hơn, nó làm lộ ra các lớp màu và chất liệu (vàng, bạc, vỏ trứng, vỏ trai…) đã được ẩn dưới các lớp sơn phía trên. Quá trình mài khéo léo tạo nên chiều sâu, ánh sáng lấp lánh và hiệu ứng bề mặt độc đáo mà không kỹ thuật nào khác có thể mang lại.
Tranh sơn mài có bền không?
Tranh sơn mài được đánh giá là một trong những dòng tranh có độ bền rất cao. Nhựa sơn ta tự nhiên khi khô tạo thành một lớp màng rắn chắc, chống chịu được mối mọt và tác động của môi trường khá tốt. Các màu khoáng vô cơ và chất liệu tự nhiên như vàng, bạc, vỏ trứng, vỏ trai cũng có độ bền màu và vật lý vượt trội. Công đoạn làm tranh sơn mài tỉ mỉ từ việc làm vóc đến phủ nhiều lớp sơn và mài cẩn thận cũng góp phần tăng cường độ bền vững cho tác phẩm theo thời gian, thậm chí hàng trăm năm.
Các nguyên liệu tự nhiên nào được dùng trong tranh sơn mài?
Ngoài nhựa cây sơn ta làm chất kết dính chính, tranh sơn mài sử dụng nhiều nguyên liệu tự nhiên khác để tạo màu sắc và hiệu ứng bề mặt. Các màu truyền thống được làm từ khoáng vật. Các chất liệu tạo hiệu ứng bao gồm vàng (vàng thếp, vàng cựu), bạc (bạc thếp, bạc xay), vỏ trứng (thường là vỏ trứng vịt lộn do độ dày và màu trắng ngà đẹp), vỏ trai, vỏ ốc, và bột điệp (từ vỏ sò điệp). Sự kết hợp và xử lý các nguyên liệu này theo kỹ thuật làm tranh sơn mài tạo nên vẻ đẹp độc đáo cho mỗi tác phẩm.
Sự ra đời của một bức tranh sơn mài hoàn thiện là kết quả của hàng tháng trời lao động miệt mài, sự kết hợp giữa kỹ thuật thủ công tinh xảo và sự sáng tạo không ngừng của người nghệ nhân. Hiểu về cách làm tranh sơn mài giúp chúng ta càng thêm trân trọng giá trị nghệ thuật và văn hóa mà dòng tranh này mang lại. Từ việc chuẩn bị vóc, đắp sơn, gắn chất liệu cho đến công đoạn mài kỳ công, mỗi bước đều góp phần tạo nên vẻ đẹp bền vững và chiều sâu lay động lòng người của tác phẩm.
