Bước vào thế kỷ 11, châu Âu chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của một phong cách nghệ thuật và kiến trúc độc đáo: Kiến trúc Romanesque. Đây là giai đoạn chuyển tiếp quan trọng, kế thừa những đặc điểm của La Mã cổ đại nhưng đồng thời sáng tạo nên những nét riêng biệt, định hình cảnh quan kiến trúc và nghệ thuật kéo dài suốt nhiều thế kỷ, để lại di sản đồ sộ cho hậu thế.
Bối cảnh lịch sử và sự ra đời của Kiến trúc Romanesque
Thời kỳ Kiến trúc Romanesque bao trùm châu Âu từ khoảng năm 1000 Công nguyên cho đến khi phong cách Gothic bắt đầu xuất hiện vào thế kỷ 12, tùy thuộc vào từng khu vực địa lý cụ thể. Giai đoạn trước đó được gọi là Tiền Romanesque. Thuật ngữ “Romanesque” được các nhà sử học nghệ thuật thế kỷ 19 đặt ra, nhấn mạnh sự kế thừa nhiều đặc điểm nền tảng từ phong cách kiến trúc La Mã cổ đại, đặc biệt là việc sử dụng vòm tròn, vòm thùng và kỹ thuật xây dựng kiên cố. Tuy nhiên, phong cách này cũng phát triển những đặc trưng rất riêng, phản ánh bối cảnh văn hóa và xã hội Trung cổ.
Ở các khu vực phía Nam như miền Nam nước Pháp, Tây Ban Nha và Ý, có sự liên tục nhất định trong truyền thống kiến trúc từ thời Hậu Cổ xưa. Tuy nhiên, phong cách kiến trúc Romanesque là phong cách đầu tiên lan tỏa mạnh mẽ và rộng khắp trên toàn bộ châu Âu Công giáo, từ vùng Địa Trung Hải như Sicily lên đến vùng Bắc Âu như Scandinavia. Sự phát triển này gắn liền với sự thịnh vượng ngày càng tăng của châu Âu, các tuyến đường hành hương được thiết lập và sự mở rộng của các dòng tu mới như Cluniac, Cistercian và Carthusian. Nghệ thuật Romanesque cũng chịu ảnh hưởng đáng kể từ nghệ thuật Byzantine, đặc biệt trong lĩnh vực hội họa, và cả năng lượng sáng tạo từ nghệ thuật Insular của Quần đảo Anh. Từ sự kết hợp và sáng tạo các yếu tố này đã hình thành một phong cách kiến trúc và nghệ thuật độc đáo và gắn kết.
Đặc điểm kiến trúc nổi bật của phong cách Romanesque
Bên cạnh các công trình xây dựng đồ sộ, nghệ thuật của thời kỳ Romanesque còn thể hiện sự mạnh mẽ trong cả điêu khắc và hội họa. Các mô hình biểu tượng tôn giáo từ nghệ thuật Byzantine rất phổ biến trong trang trí nhà thờ, bao gồm các chủ đề như Chúa Kitô trong Uy nghi, Sự phán xét cuối cùng và các cảnh trong Cuộc đời của Chúa Kitô. Các bản thảo được trang trí tỉ mỉ và xa hoa nhất trong thời kỳ này thường là Kinh thánh và Sách Thánh vịnh.
Hình dáng và cấu trúc: Vòm tròn và vòm thùng
Điểm nhận dạng cốt lõi của kiến trúc Romanesque là việc sử dụng rộng rãi vòm tròn (round arch), kế thừa trực tiếp từ kiến trúc La Mã. Các vòm này không chỉ xuất hiện ở cửa ra vào, cửa sổ mà còn là nền tảng cho hệ thống vòm mái đồ sộ. Vòm thùng (barrel vault) và vòm chéo (groin vault) là các kỹ thuật phổ biến được dùng để che nhịp lớn trong các nhà thờ và tu viện. Việc sử dụng các hệ thống vòm này đòi hỏi những bức tường dày và trụ đỡ lớn, tạo nên cảm giác kiên cố, đồ sộ và đôi khi hơi nặng nề cho các công trình. Quy mô lớn của các công trình Romanesque phản ánh sự gia tăng dân số, sự giàu có và ảnh hưởng của Giáo hội trong thời kỳ này.
Xem Thêm Bài Viết:- Vẽ Tranh Ý Tưởng Trẻ Thơ: Chắp Cánh Cho Mọi Ước Mơ Bay Xa
- Giải đáp: Màu sand là màu gì và ý nghĩa của nó
- Vẽ tranh di tích lịch sử: Nét vẽ vượt thời gian
- Bí Quyết Cách Vẽ Phi Hành Gia Đơn Giản Và Đẹp Mắt
- Họa Sĩ Nguyễn Đỗ Cung – Chân Dung Bậc Thầy Mỹ Thuật
Vật liệu và kỹ thuật xây dựng
Các kiến trúc sư và thợ xây thời Romanesque chủ yếu sử dụng đá làm vật liệu xây dựng chính. Tường được xây rất dày, thường được gia cố bằng các trụ tường (buttresses) nhô ra bên ngoài để chống đỡ lực đẩy từ các vòm mái bằng đá nặng. Kỹ thuật xây dựng dần được cải thiện, cho phép tạo ra những không gian nội thất rộng lớn và bền vững hơn so với các cấu trúc gỗ trước đó. Sự chú trọng vào kết cấu và sự vững chắc là đặc điểm nổi bật, khác biệt với sự thanh thoát và cửa sổ lớn của phong cách Gothic sau này.
Mặt tiền và trang trí bên ngoài
Mặt tiền của các nhà thờ Romanesque thường có cấu trúc đối xứng, nhấn mạnh vào cổng chính. Cổng thường được trang trí bằng các bức phù điêu lớn trên vòm cuốn (tympanum), mô tả các cảnh Kinh thánh hoặc các hình ảnh mang tính biểu tượng cao. Hai bên cổng chính thường có các trụ cột được chạm khắc tỉ mỉ. Các cửa sổ thường nhỏ và hẹp do yêu cầu về độ dày của tường, tạo cảm giác nội thất khá tối và bí ẩn, phù hợp với không khí trang nghiêm của các nghi lễ tôn giáo. Các tòa tháp chuông đồ sộ là một phần không thể thiếu của nhiều công trình kiến trúc Romanesque, góp phần tạo nên силует đặc trưng cho nhà thờ.
Nghệ thuật điêu khắc trong Kiến trúc Romanesque
Sau sự sụp đổ của Đế chế Tây La Mã, truyền thống điêu khắc các tác phẩm lớn bằng đá và tượng đồng đã suy tàn. Tuy nhiên, trong thời kỳ Romanesque, nghệ thuật điêu khắc tượng hình đã hồi sinh mạnh mẽ. Nhiều tác phẩm điêu khắc kích thước thật được cho là đã được thực hiện bằng vữa hoặc thạch cao. Tác phẩm điêu khắc lớn còn sót lại nổi tiếng nhất của châu Âu thời kỳ Tiền Romanesque là Cây Thánh giá gỗ kích thước thật được Tổng giám mục Gero của Cologne ủy quyền vào khoảng năm 960-965. Tác phẩm này dường như là nguyên mẫu và đã trở thành hình tượng phổ biến, sau đó được dựng trên một thanh xà bên dưới vòm cuốn chính (rood), thường đi kèm với các hình tượng Đức Trinh Nữ Maria và Thánh sử Gioan từ thế kỷ 12.
Sự hồi sinh của điêu khắc đá
Trong suốt thế kỷ 11 và 12, nghệ thuật điêu khắc tượng hình bằng đá đã có bước phát triển đột phá. Các bức phù điêu kiến trúc trở thành dấu ấn quan trọng của thời kỳ Romanesque sau này. Điêu khắc không chỉ mang tính trang trí mà còn là phương tiện truyền tải các thông điệp tôn giáo đến những người không biết chữ. Cổng nhà thờ, đầu cột, vòm cuốn là những vị trí chủ yếu để trưng bày các tác phẩm điêu khắc này. Chất liệu đá cho phép tạo ra những hình khối vững chắc và bền vững.
Nghệ thuật điêu khắc Romanesque trên cổng nhà thờ
Chủ đề và nguồn cảm hứng của điêu khắc
Hầu hết các tác phẩm điêu khắc theo phong cách Romanesque đều có chủ đề tượng hình và kinh thánh. Rất nhiều chủ đề được tìm thấy trên các đầu cột trang trí bao gồm các cảnh về Sự Sáng tạo và Sự sa ngã của Con người, các tập phim về cuộc đời của Chúa Giê-su Kitô, những cảnh tiên báo cái chết và sự phục sinh của ngài, chẳng hạn như Giô-na và Cá voi, Đa-ni-ên trong hang sư tử. Nhiều cảnh Giáng sinh cũng xuất hiện, trong đó chủ đề về Ba vị vua đặc biệt được yêu thích. Các tu viện như Tu viện Santo Domingo de Silos ở miền Bắc Tây Ban Nha hay Moissac là những ví dụ điển hình về điêu khắc đầu cột còn tồn tại hoàn chỉnh. Tác phẩm điêu khắc tượng hình trong thời kỳ này còn dựa trên hai nguồn cảm hứng quan trọng khác: các bản thảo được chiếu sáng và các tác phẩm điêu khắc quy mô nhỏ bằng ngà voi và kim loại. Một số ý kiến cũng nhận định rằng các bức phù điêu rộng lớn trên các nhà thờ Armenia và Syriac có thể là một trong những ảnh hưởng quan trọng đến sự phát triển của điêu khắc Romanesque. Tác phẩm điêu khắc phù điêu cao là phương thức điêu khắc chủ đạo trong thời kỳ này.
Đồ kim loại, men và trang sức
Các đồ vật quý giá được chế tác từ kim loại, men và đá quý có địa vị rất cao trong nghệ thuật Romanesque, có lẽ còn hơn cả tranh vẽ nghệ thuật. Kỹ thuật chế tác đồ kim loại, bao gồm cả trang trí bằng men cloisonné hoặc champlevé, trở nên rất tinh xảo. Nhiều đền thờ, hòm đựng di vật thánh lớn được làm để lưu giữ các di tích đã tồn tại đến ngày nay, trong đó nổi tiếng nhất là Đền thờ Ba vị Vua tại Nhà thờ Cologne, do Nicholas of Verdun và những người khác thực hiện (khoảng 1180–1225). Các tượng thờ lớn và mặt tiền bàn thờ thường được xây dựng xung quanh khung gỗ, trong khi các tráp nhỏ hơn hoàn toàn bằng kim loại và tráng men. Mặc dù chỉ còn sót lại một số ít đồ vật thế tục như hộp đựng gương, đồ trang sức hay móc cài, nhưng chắc chắn giới quý tộc thời kỳ này sở hữu số lượng đáng kể đồ kim loại tinh xảo. Những ví dụ nổi bật về nghệ thuật kim loại thời Romanesque bao gồm Chân nến Gloucester bằng đồng, Phông rửa tội bằng đồng tại Liège (1108–1117), các cánh cửa đồng tại Nhà thờ Hildesheim, Cửa Gniezno, và cửa của Vương cung thánh đường San Zeno ở Verona. Aquamanile, một vật chứa nước để rửa tay, dường như đã được du nhập vào châu Âu vào thế kỷ 11. Đồng xu Romanesque cũng là một dạng nghệ thuật kim loại phổ biến. Bên cạnh đó, các tác phẩm từ ngà voi cũng rất đáng chú ý, như Cây thánh giá Cloisters (kích thước lớn bất thường, chạm khắc phức tạp) hay các quân cờ Lewis, là những ví dụ được bảo quản tốt về những chiếc ngà nhỏ được chạm khắc tinh xảo.
Tác phẩm nghệ thuật Romanesque: Một hòm đựng di vật
Hội họa và trang trí nội thất thời Romanesque
Các bề mặt tường lớn và những mái vòm cong đồ sộ của thời kỳ Romanesque tạo điều kiện lý tưởng cho việc trang trí bằng tranh tường (frescoes). Thật không may, phần lớn các bức tranh tường ban đầu này đã bị phá hủy theo thời gian do ẩm ướt, hoặc các bức tường đã được xây dựng lại và sơn phủ mới. Ở Anh, Pháp và Hà Lan, nhiều bức tranh như vậy đã bị phá hủy một cách có chủ đích hoặc bị quét vôi trắng trong các đợt biểu tình của các phong trào Cải cách. Ngược lại, tại Catalonia (Tây Ban Nha), đã có một chiến dịch tích cực (bắt đầu từ đầu thế kỷ 20) để cứu vãn những bức tranh tường này bằng cách gỡ bỏ chúng khỏi các nhà thờ và chuyển đến bảo quản an toàn tại Barcelona, tạo nên bộ sưu tập ngoạn mục tại Bảo tàng Nghệ thuật Quốc gia Catalonia. Ở các quốc gia khác, các tác phẩm này phải chịu đựng chiến tranh, sự bỏ bê và sự thay đổi thị hiếu nghệ thuật qua các thời kỳ.
Bản thảo được chiếu sáng
Nghệ thuật bản thảo được chiếu sáng (illuminated manuscripts) là một lĩnh vực quan trọng của nghệ thuật Romanesque. Các trường phái khác nhau đã phát triển phong cách riêng biệt. “Trường phái Channel” ở Anh và miền Bắc nước Pháp chịu ảnh hưởng nặng nề từ nghệ thuật Anglo-Saxon muộn. Ở miền Nam nước Pháp, phong cách lại phụ thuộc nhiều hơn vào ảnh hưởng của Iberia. Tại Đức và các nước vùng thấp, phong cách Ottonian tiếp tục phát triển và cùng với phong cách Byzantine, đã ảnh hưởng đến Ý. Đến thế kỷ 12, đã có sự tương tác và giao thoa mạnh mẽ giữa các trường phái này, mặc dù tính đặc trưng của từng khu vực vẫn được duy trì. Các bản thảo này thường là Kinh thánh hoặc sách lễ, được trang trí bằng những hình vẽ minh họa sống động và các chữ cái đầu (initials) được phóng đại và trang trí công phu.
Tranh tường và kỹ thuật vẽ
Tranh tường Romanesque thường được vẽ trực tiếp lên lớp vữa ẩm (kỹ thuật fresco) hoặc lên lớp vữa khô (secco). Chủ đề phổ biến là các cảnh trong Kinh thánh, cuộc đời các vị thánh, và các biểu tượng tôn giáo. Các bố cục thường có ít chiều sâu, và các hình ảnh được sắp xếp linh hoạt để phù hợp với hình dạng của các bề mặt cong hoặc các khung trang trí cố định như chữ cái đầu hay đầu cột. Sự liên kết chặt chẽ giữa hình ảnh và khung bao quanh là một đặc điểm nổi bật. Màu sắc được sử dụng rất nổi bật và chủ yếu là các màu cơ bản, mang lại hiệu ứng thị giác mạnh mẽ.
Kính màu và thêu dệt
Kính màu (stained glass) là một phát minh quan trọng của thời kỳ Trung cổ và được sử dụng rộng rãi trong các công trình Romanesque, mặc dù rất ít tác phẩm gốc còn tồn tại đến ngày nay. Những tấm kính màu thời trung cổ lâu đời nhất được biết đến xuất hiện từ thế kỷ 10. Những hình còn nguyên vẹn sớm nhất là năm cửa sổ mô tả các nhà tiên tri tại Augsburg, có niên đại từ cuối thế kỷ 11. Tại các nhà thờ lớn như Le Mans, Canterbury, Chartres và Saint-Denis, một số tấm kính màu từ thế kỷ 12 vẫn còn tồn tại, cho thấy kỹ thuật và thẩm mỹ đỉnh cao của nghệ thuật Romanesque trong việc sử dụng ánh sáng và màu sắc để kể chuyện.
Nghệ thuật thêu (embroidery) cũng rất phát triển trong thời kỳ này. Kiểu thêu Romanesque được biết đến nhiều nhất là Tấm thảm Bayeux, một tác phẩm kể lại cuộc chinh phục nước Anh của người Norman vào năm 1066. Bên cạnh đó, nhiều tác phẩm thêu tay tỉ mỉ hơn của Opus Anglicanum (“tác phẩm tiếng Anh” – được coi là tốt nhất ở phương Tây) và các phong cách khác vẫn tồn tại, chủ yếu là lễ phục nhà thờ, cho thấy sự khéo léo và tinh tế của người thợ thủ công thời bấy giờ.
Các công trình Kiến trúc Romanesque tiêu biểu
Kiến trúc Romanesque đã để lại vô số di sản trên khắp châu Âu, từ những nhà thờ lớn đến các tu viện và lâu đài. Mỗi khu vực lại phát triển những biến thể riêng, nhưng đều chung những đặc điểm cốt lõi của phong cách này. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu minh họa cho sự đa dạng và sức ảnh hưởng của phong cách Romanesque.
Nhà thờ Sainte-Foy, Conques
Nhà thờ Sainte-Foy ở Conques, Pháp (xây dựng khoảng 1050–1130) là một ví dụ điển hình cho nhà thờ hành hương và là trung tâm của một tu viện thịnh vượng, thể hiện rõ rệt phong cách kiến trúc Romanesque. Hai tòa tháp đối xứng tạo khung cho mặt tiền phía tây, với những bức tường đá dày được hỗ trợ bởi các trụ tường nhô ra, tăng thêm hiệu ứng thẳng đứng. Cổng chính được bao quanh bởi vòm tròn và khung hình tam giác, nơi đặt bức phù điêu lớn mô tả Sự phán xét cuối cùng của Chúa Kitô trên vòm cuốn (tympanum), chào đón và cảnh báo khách hành hương. Sự hùng vĩ của cổng được nâng cao bởi hai vòm tròn hai bên và vòm ở tầng trên với mái che phía trên hai cửa sổ. Mặt tiền tổng thể truyền tải cảm giác mạnh mẽ và vững chắc, sức mạnh của nó được tăng cường bởi sự đơn giản trong các yếu tố trang trí.
Nhà thờ Sainte-Foy, một ví dụ về kiến trúc Romanesque
Tấm thảm Bayeux (Thế kỷ XI)
Mặc dù không phải là kiến trúc, Tấm thảm Bayeux (khoảng cuối thế kỷ 11) là một tác phẩm nghệ thuật Romanesque quan trọng minh họa cuộc sống và các sự kiện lịch sử, đặc biệt là Trận Hastings năm 1066. Cảnh này từ tấm thảm nổi tiếng cho thấy Odo, Giám mục của Bayeux, cầm cây gậy sồi, cưỡi trên một con ngựa đen, tập hợp lực lượng Norman của Công tước William. Tác giả tập trung vào các chi tiết trang bị của kỵ binh, mũ bảo hiểm, đồng phục, và đặc biệt là sự chuyển động sống động của những con ngựa đang phi nước đại. Lớp phủ của ngựa, cặp chân cong tạo ra động lực, dẫn dắt câu chuyện sang cảnh tiếp theo. Ở biên dưới, một con ngựa ngã xuống, người cưỡi bị đâm bằng ngọn giáo dài, gục ngã. Ở hai góc có thể nhìn thấy một phần của những người lính đã ngã xuống khác, truyền tải sự khốc liệt của trận chiến. Tấm thảm là nguồn tài liệu quý giá về trang phục, vũ khí và chiến thuật quân sự thời Romanesque, đồng thời thể hiện phong cách nghệ thuật kể chuyện bằng hình ảnh đặc trưng của thời kỳ này.
Tấm thảm Bayeux minh họa phong cách nghệ thuật Romanesque
Quần thể Pisa: Duomo, Tháp nghiêng và Nhà rửa tội
Lối vào Nhà thờ Pisa (Duomo Di Pisa, xây dựng 1063–1092) là một ví dụ tuyệt vời về phong cách “Pisa Romanesque“, một biến thể độc đáo kết hợp các yếu tố của kiến trúc Lombard Romanesque, Byzantine và Hồi giáo. Mặt tiền được làm bằng đá màu sáng, có ba cổng được bố trí đối xứng, cổng chính giữa lớn nhất với bốn vòm. Các vòm tròn phía trên cổng và các mái vòm nhỏ tạo ra hiệu ứng thống nhất về thị giác. Các dải đá màu Lombard tạo khung cho các cột và mái vòm, kéo dài theo chiều ngang, mang lại vẻ ngoài trang trí phong phú.
Quần thể Pisa, một ví dụ về kiến trúc Romanesque độc đáo
Phía trên cửa ra vào, các bức tranh mô tả Đức mẹ đồng trinh được vẽ theo phong cách nghệ thuật Byzantine. Trên đỉnh của bảy vòm tròn, hình thoi và hình tròn bằng đá màu có họa tiết trang trí mang ảnh hưởng Hồi giáo. Các tầng trên của tòa nhà được bố trí đối xứng thành các dải hình vòng cung, sử dụng các cột nhỏ một cách sáng tạo để truyền tải hiệu ứng của sự tinh tế và nhẹ nhàng, khác biệt với vẻ đồ sộ điển hình của nhiều công trình Romanesque khác. Quần thể Pisa, bao gồm cả Tháp nghiêng nổi tiếng (tháp chuông) và Nhà rửa tội, thể hiện sự giàu có và vị thế của thành phố Pisa như một cường quốc hàng hải trong thời kỳ này, đồng thời là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa đa dạng trong nghệ thuật kiến trúc Romanesque.
Câu hỏi thường gặp về Kiến trúc Romanesque
Kiến trúc Romanesque là gì?
Kiến trúc Romanesque là phong cách kiến trúc và nghệ thuật phổ biến ở châu Âu từ khoảng năm 1000 đến thế kỷ 12, đặc trưng bởi việc sử dụng vòm tròn, tường dày, cấu trúc đồ sộ và trang trí điêu khắc, hội họa mang đậm tính biểu tượng tôn giáo.
Thời kỳ Kiến trúc Romanesque kéo dài trong bao lâu?
Thời kỳ Kiến trúc Romanesque diễn ra chủ yếu trong khoảng thế kỷ 11 và nửa đầu thế kỷ 12 sau Công nguyên, trước khi phong cách Gothic nổi lên và dần thay thế.
Đâu là những đặc điểm nhận biết chính của Kiến trúc Romanesque?
Những đặc điểm chính của Kiến trúc Romanesque bao gồm: sử dụng vòm tròn làm yếu tố cấu trúc và trang trí chủ đạo, vòm mái bằng đá (vòm thùng, vòm chéo), tường dày, cửa sổ nhỏ hẹp, trụ đỡ lớn, mặt bằng hình chữ thập La Tinh, và các công trình có quy mô đồ sộ, vững chắc.
Sự khác biệt cơ bản giữa Kiến trúc Romanesque và Gothic là gì?
Sự khác biệt chính giữa Kiến trúc Romanesque và Gothic nằm ở hệ thống vòm: Romanesque dùng vòm tròn, trong khi Gothic dùng vòm nhọn. Kiến trúc Gothic cũng có tường mỏng hơn, cửa sổ lớn hơn với kính màu rộng rãi, trụ bay (flying buttresses) để chống đỡ, và cảm giác thanh thoát, vươn cao hơn hẳn so với sự đồ sộ, nặng nề của Romanesque.
Những loại hình nghệ thuật nào phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ Romanesque?
Ngoài kiến trúc, thời kỳ Romanesque chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của nghệ thuật điêu khắc (đặc biệt là phù điêu kiến trúc trên cổng và đầu cột), hội họa (tranh tường và bản thảo được chiếu sáng), nghệ thuật kim loại (hòm đựng di vật, trang sức) và kính màu.
Kiến trúc Romanesque đã để lại một dấu ấn sâu sắc trong lịch sử nghệ thuật và kiến trúc châu Âu. Với những cấu trúc đồ sộ, vững chắc và nghệ thuật trang trí biểu cảm, phong cách này không chỉ phục vụ mục đích tôn giáo mà còn phản ánh sức mạnh, sự thịnh vượng và sự sáng tạo của xã hội Trung cổ. Dù đã nhường chỗ cho phong cách Gothic, di sản của Kiến trúc Romanesque vẫn hiện diện hùng vĩ trong vô số nhà thờ, tu viện và lâu đài trên khắp lục địa, tiếp tục truyền cảm hứng và thu hút sự ngưỡng mộ từ khắp nơi trên thế giới.
