Khái niệm là gì? Định nghĩa là gì? Phân biệt chi tiết

Trang Chủ / Kiến thức / Khái niệm là gì? Định nghĩa là gì? Phân biệt chi tiết Bài Mới

Khái niệm và Định nghĩa là hai thuật ngữ cơ bản nhưng thường gây nhầm lẫn trong tư duy và ngôn ngữ. Mặc dù có mối liên hệ chặt chẽ, bản chất và chức năng của chúng lại khác biệt. Bài viết này sẽ đi sâu làm rõ Khái niệm là gì, Định nghĩa là gì, cùng các thuộc tính, phân loại và nguyên tắc liên quan, giúp bạn đọc phân biệt rõ ràng hai khái niệm quan trọng này.

Khái niệm là gì?

Khái niệm (concept) là một hình thức cơ bản của tư duy trừu tượng, dùng để phản ánh những đặc tính chung, bản chất của một lớp đối tượng, sự vật, hiện tượng, quá trình, hoặc ý tưởng trong thế giới khách quan hoặc trong tâm trí con người. Khái niệm giúp chúng ta tổ chức, phân loại thông tin và nhận thức thế giới xung quanh một cách có hệ thống.

Trong triết học

Trong lĩnh vực triết học, khái niệm đóng vai trò nền tảng trong tư duy, biểu thị sự thấu hiểu về bản chất cốt lõi và những đặc tính phổ quát của các sự vật, hiện tượng. Nó là kết quả của quá trình trừu tượng hóa (lược bỏ đi các đặc điểm riêng biệt) và tổng hợp (kết nối các đặc điểm chung) từ kinh nghiệm và quan sát thực tế. Ví dụ, khái niệm ‘công bằng’ trong triết học không chỉ là một từ ngữ, mà là sự phản ánh các nguyên tắc nền tảng về đối xử công tâm, phân bổ tài nguyên và cơ hội một cách bình đẳng trong xã hội.

Trong tâm lý học

Trong tâm lý học, khái niệm được xem như một đơn vị cấu thành quan trọng của quá trình nhận thức. Chúng giúp con người sắp xếp, xử lý và tạo ý nghĩa cho lượng thông tin khổng lồ tiếp nhận từ môi trường. Khái niệm cho phép não bộ phân loại các trải nghiệm cụ thể, nhận diện các mẫu hình chung, từ đó giúp việc học hỏi và thích ứng trở nên hiệu quả hơn. Ví dụ khái niệm ‘ghế’ giúp chúng ta nhận ra và phân loại những đối tượng có hình dạng và công năng tương tự (dù có thể khác nhau về kích thước, màu sắc) vào cùng một nhóm.

Hình ảnh minh họa quá trình tư duy, hình thành khái niệm trong tâm lý học

Xem Thêm Bài Viết:

Khái niệm cổ điển

Lý thuyết khái niệm cổ điển cho rằng một khái niệm được xác định một cách rõ ràng bằng một tập hợp các thuộc tính cần thiết và đủ. Để một đối tượng được xếp vào một khái niệm nhất định, nó bắt buộc phải sở hữu tất cả các thuộc tính trong tập hợp đó. Ví dụ điển hình là các khái niệm hình học: khái niệm ‘hình vuông’ được định nghĩa bởi các thuộc tính ‘có bốn cạnh bằng nhau’ và ‘có bốn góc vuông’. Một hình chỉ được coi là hình vuông nếu đáp ứng đầy đủ cả hai điều kiện này.

Khái niệm tự nhiên

Ngược lại với khái niệm cổ điển, khái niệm tự nhiên hình thành dựa trên trải nghiệm trực tiếp và tương tác với thế giới, không nhất thiết phải có ranh giới rõ ràng hoặc các thuộc tính cố định, đủ. Chúng thường có cấu trúc mờ, cho phép sự linh hoạt và bao gồm nhiều ví dụ đa dạng ngay cả khi chúng không chia sẻ tất cả các đặc điểm chung. Ví dụ, khái niệm ‘chim’ là một khái niệm tự nhiên. Chúng ta dễ dàng nhận biết một con chim ngay cả khi nó là đà điểu không bay được, dựa trên các đặc điểm ‘tiêu biểu’ hoặc ‘gia đình’ (như có lông, mỏ, đẻ trứng), chứ không phải một tập hợp thuộc tính ‘cần và đủ’.

Thuộc tính cơ bản của khái niệm

Trong logic học và triết học về tư duy, mỗi khái niệm đều sở hữu hai thuộc tính cơ bản giúp xác định ý nghĩa và phạm vi của nó: Nội hàm và Ngoại hàm.

Nội hàm

Nội hàm (intension) của một khái niệm là tập hợp tất cả các thuộc tính, đặc điểm hoặc tính chất mà đối tượng cần có để thuộc về khái niệm đó. Nó thể hiện bản chất, ý nghĩa sâu sắc của khái niệm và là tiêu chí để phân biệt đối tượng thuộc hay không thuộc khái niệm. Ví dụ, nội hàm của khái niệm ‘tam giác’ là ‘một hình đa giác phẳng có ba cạnh và ba góc’.

Minh họa Nội hàm – tập hợp các đặc tính cấu thành ý nghĩa của một khái niệm

Ngoại hàm

Ngoại hàm (extension) của một khái niệm là tập hợp tất cả các đối tượng, sự vật cụ thể tồn tại trong thực tế hoặc trong tư duy mà khái niệm đó bao gồm. Nói cách khác, ngoại hàm là tổng thể các ví dụ cụ thể thỏa mãn các thuộc tính của nội hàm. Quay lại ví dụ ‘tam giác’, ngoại hàm của nó bao gồm tất cả các hình cụ thể là tam giác, như tam giác đều, tam giác cân, tam giác vuông, v.v.

Có một mối quan hệ nghịch đảo giữa nội hàm và ngoại hàm. Nội hàm càng phong phú (nhiều thuộc tính, chi tiết) thì ngoại hàm càng hẹp (ít đối tượng cụ thể thỏa mãn). Ngược lại, nội hàm càng đơn giản (ít thuộc tính) thì ngoại hàm càng rộng (bao gồm nhiều đối tượng hơn). Ví dụ: Khái niệm ‘Động vật có vú’ có nội hàm ít đặc điểm hơn khái niệm ‘Chó becgie’ (nội hàm nhiều đặc điểm hơn), do đó ngoại hàm của ‘Động vật có vú’ (tất cả loài động vật có vú) rộng hơn ngoại hàm của ‘Chó becgie’ (chỉ loài chó becgie).

Phân loại khái niệm

Để hiểu sâu hơn về bản chất và cách hoạt động của khái niệm, chúng ta có thể phân loại chúng dựa trên các tiêu chí khác nhau, phổ biến nhất là dựa trên Nội hàm và Ngoại hàm.

Sơ đồ hoặc hình ảnh minh họa các cách phân loại khái niệm khác nhau

Theo nội hàm

Dựa vào tính chất của các thuộc tính trong nội hàm, khái niệm được phân loại thành:

Khái niệm trừu tượng: Phản ánh những thuộc tính, mối quan hệ, hoặc ý tưởng không tồn tại dưới dạng vật chất cụ thể, mà mang tính lý thuyết, tổng quát hóa. Ví dụ: ‘lòng dũng cảm’, ‘sự tự do’, ‘toán học’.
Khái niệm cụ thể: Phản ánh những đối tượng, hiện tượng có thể cảm nhận trực tiếp bằng giác quan hoặc có sự hiện hữu rõ ràng trong thế giới vật chất. Ví dụ: ‘quả táo’, ‘ngôi nhà’, ‘tiếng mưa rơi’.
Khái niệm khẳng định: Nội hàm biểu thị sự hiện diện, tồn tại hoặc thuộc tính tích cực của đối tượng. Ví dụ: ‘có cánh’ (áp dụng cho chim), ‘là sinh viên’.
Khái niệm phủ định: Nội hàm biểu thị sự vắng mặt, không tồn tại hoặc thuộc tính tiêu cực. Ví dụ: ‘không có cánh’ (áp dụng cho rắn), ‘không phải là sinh viên’.
Khái niệm tương quan: Chỉ có thể tồn tại và được hiểu trong mối liên hệ với một khái niệm khác. Hai khái niệm này tạo thành một cặp đối lập hoặc bổ sung. Ví dụ: ‘cha’ – ‘con’, ‘trên’ – ‘dưới’, ‘nguyên nhân’ – ‘kết quả’.
Khái niệm không tương quan: Có thể tồn tại và được hiểu một cách độc lập, không nhất thiết phải dựa vào mối quan hệ với khái niệm khác. Ví dụ: ‘cái bàn’, ‘ngọn núi’, ‘màu xanh’.

Theo ngoại hàm

Dựa vào phạm vi của tập hợp đối tượng mà khái niệm bao gồm (ngoại hàm), khái niệm được phân loại thành:

Khái niệm chung: Ngoại hàm bao gồm nhiều đối tượng riêng lẻ có chung thuộc tính bản chất. Đây là loại khái niệm phổ biến nhất, dùng để chỉ một lớp hoặc một loại sự vật. Ví dụ: ‘quyển sách’ (bao gồm tất cả các quyển sách cụ thể), ‘thành phố’ (bao gồm tất cả các thành phố trên thế giới).
Khái niệm riêng: Ngoại hàm chỉ bao gồm duy nhất một đối tượng cụ thể, độc nhất. Ví dụ: ‘Thành phố Hồ Chí Minh’, ‘dãy núi Everest’, ‘Mặt Trời’.

Hình ảnh minh họa sự khác biệt giữa khái niệm chung (nhiều đối tượng) và khái niệm riêng (một đối tượng duy nhất)

Định nghĩa là gì?

Định nghĩa là một thao tác logic, sử dụng ngôn ngữ để xác định rõ ràng nội dung, ý nghĩa của một khái niệm, phân biệt khái niệm đó với các khái niệm khác. Mục đích chính của định nghĩa là làm cho khái niệm trở nên chính xác, tường minh và dễ hiểu. Định nghĩa thường được biểu diễn dưới dạng một mệnh đề logic, trong đó khái niệm cần định nghĩa được liên kết với một tập hợp các thuộc tính đặc trưng thông qua một từ nối (như ‘là’). Trong khoa học và các lĩnh vực học thuật, định nghĩa đóng vai trò cực kỳ quan trọng, là nền tảng cho việc xây dựng lý thuyết, giao tiếp chính xác và tránh hiểu lầm.

Minh họa quá trình định nghĩa và làm rõ ý nghĩa của một khái niệm

Các nguyên tắc của định nghĩa

Để một định nghĩa được coi là chính xác, khoa học và hữu ích, nó cần tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản trong logic học:

Nguyên tắc tương xứng

Nguyên tắc này yêu cầu ngoại hàm của khái niệm được định nghĩa phải hoàn toàn trùng khớp (tương đương) với ngoại hàm của khái niệm hoặc tập hợp các thuộc tính dùng để định nghĩa nó. Nói cách khác, mọi đối tượng thuộc khái niệm A đều phải thuộc phần định nghĩa của A, và ngược lại, mọi đối tượng thuộc phần định nghĩa của A đều phải thuộc khái niệm A. Ví dụ: ‘Hình vuông là tứ giác đều có bốn góc vuông’. Ngoại hàm của ‘Hình vuông’ chính xác bằng ngoại hàm của ‘tứ giác đều có bốn góc vuông’.

Sơ đồ minh họa Nguyên tắc tương xứng trong định nghĩa: ngoại hàm của khái niệm được định nghĩa và phần định nghĩa phải trùng khớp

Không nói vòng quanh

Nguyên tắc này nghiêm cấm việc sử dụng chính khái niệm đang cần định nghĩa hoặc một khái niệm được định nghĩa thông qua khái niệm đó trong phần dùng để định nghĩa. Việc nói vòng quanh (circular definition) khiến định nghĩa không cung cấp thêm thông tin mới và không giúp làm rõ khái niệm. Ví dụ: ‘Định nghĩa của sự sống là trạng thái sống’. Đây là định nghĩa vòng quanh và vô ích.

Hình ảnh minh họa lỗi logic 'nói vòng quanh' trong định nghĩa

Không nói theo cách phủ định

Định nghĩa lý tưởng nên được trình bày dưới dạng khẳng định, chỉ ra những đặc tính có của khái niệm, thay vì chỉ nói về những gì nó không phải. Định nghĩa phủ định chỉ giúp loại trừ các khái niệm khác nhưng không làm rõ bản chất của khái niệm đang xem xét. Ví dụ: ‘Mèo không phải là chó’. Định nghĩa này đúng nhưng không cho biết mèo là gì. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, định nghĩa phủ định có thể được sử dụng khi nội hàm của khái niệm dựa trên sự vắng mặt của một thuộc tính (ví dụ: ‘chất không dẫn điện’).

Biểu tượng hoặc hình ảnh thể hiện việc tránh định nghĩa bằng cách phủ định

Phải rõ ràng và chính xác

Định nghĩa phải sử dụng ngôn ngữ rõ ràng, chính xác và dễ hiểu. Tránh dùng những từ ngữ mơ hồ, ẩn dụ hoặc quá chuyên ngành nếu không cần thiết. Ngoài ra, định nghĩa cần chỉ ra các thuộc tính cơ bản, trực tiếp của khái niệm, không dựa vào những thuộc tính có thể suy ra từ các thuộc tính khác (tránh thừa thuộc tính). Mỗi thuộc tính trong định nghĩa nên độc lập và cần thiết để xác định khái niệm một cách duy nhất.

Hình ảnh biểu thị sự rõ ràng và chính xác cần có trong một định nghĩa

So sánh Khái niệm và Định nghĩa

Mặc dù cùng liên quan đến việc làm rõ ý nghĩa, khái niệm và định nghĩa có những điểm giống và khác nhau cơ bản:

Điểm giống nhau

Cả khái niệm và định nghĩa đều là những công cụ tư duy trừu tượng giúp con người nắm bắt, phân loại và hiểu thế giới. Chúng đều góp phần làm rõ đối tượng được đề cập và phân biệt chúng với các đối tượng khác trong tư duy. Cả hai đều là nền tảng quan trọng trong logic, khoa học và giao tiếp bằng ngôn ngữ.

Điểm khác nhau

Sự khác biệt cốt lõi giữa khái niệm và định nghĩa được thể hiện qua các tiêu chí sau:

Tiêu chí	Khái niệm	Định nghĩa
Bản chất	Là hình thức tư duy phản ánh thuộc tính bản chất của sự vật, hiện tượng.	Là thao tác logic dùng ngôn ngữ để giải thích nội dung của khái niệm.
Chức năng	Giúp nhận thức, hình dung và phân loại đối tượng một cách tổng quát.	Làm rõ, cụ thể hóa và phân biệt khái niệm thông qua ngôn ngữ chính xác.
Hình thức thể hiện	Tồn tại chủ yếu trong tư duy, mang tính trừu tượng, không nhất thiết dùng ngôn ngữ.	Buộc phải được diễn đạt rõ ràng, chính xác bằng ngôn ngữ nói hoặc viết.
Phạm vi	Rộng hơn, là sự phản ánh toàn diện về đối tượng (bao gồm cả bản chất và các thuộc tính khác).	Hẹp hơn, chỉ tập trung vào các đặc trưng cơ bản và cần thiết để xác định khái niệm.
Ví dụ	Khái niệm ‘Ghế’ là hình dung về vật dùng để ngồi.	Định nghĩa ‘Ghế là vật có chỗ tựa lưng, thường có bốn chân, dùng để một người ngồi.’